|به قلم بهروز تورانی، منتشر شده در مجله همشهری ۲۴، اردیبهشت ۱۳۸۹|
عمده‌ی مطالبی که تاکنون درباره‌ی زندگی، افکار و آثار متفکر، فیلمساز و نویسنده‌ی معاصر، شهید سیدمرتضی آوینی منتشر شده است به نوعی تحت تأثیر عشق همراه با تعصب همه‌ی ما دوستان و دوستداران این شخصیت عمیقاً تأثیرگذار و فراموش‌نشدنی نسبت به اوست.
عمق این علاقه تا به حدی است که طی نزدیک به دو دهه هر یک از ما دست‌کم یک بار با این هشدار و تذکر مواجه شده است که آقا مرتضی، با همه‌ی عظمت روحش و با تمام احترام به دستاوردها و یادگارهای معنوی‌اش در عالم هنر و اندیشه، انسانی مانند دیگر انسان‌ها بود و معمولاً این یادآوری با تلخی و دل‌شکستگی تحمل شده است چراکه دوستان و دوستدارانی که حضور او را درک کرده‌اند، آقامرتضی را شخصیتی کم‌نظیر یافته‌اند و حسی را که نسبت به او دارند فراتر از مهر و احترام معمول می‌دانند و به همین‌گونه نیز ابراز می‌کنند.
در این نوشته قصد شرح این حس دوست‌داشتنی را ندارم زیرا دوستداران مرتضی عموماً با آن آشنایند و خود آن را تجربه کرده‌اند و گاه آن را همچون نشانی مقدس بر قلب خود تا آخر عمر به همراه دارند و چه‌بسا در نوشته‌های دیگر یک بار دیگر هم به بهانه‌ی این سالگرد به ابراز این احساس لطیف و ارزشمند بپردازند.
اما شهید سیدمرتضی آوینی، در کنار ابعاد برجسته‌ی زندگی، شخصیت و آثارش به عنوان نویسنده و فیلمساز، متفکری صاحب‌نظر است و از معدود نویسندگان ایرانی و شاید تنها نویسنده‌ی ایرانی است که در زمینه‌ی کارکرد رسانه و فیلم صاحب یک الگوی تعریف‌شده‌ی شناختی یا به بیان دیگر دارای یک تئوری یا نظریه و یا به بیان امروزی‌تر، صاحب یک نگره‌ی مشخص است.
این نوشته دعوتی است برای جست‌وجو و کوشش به‌منظور دستیابی به متن‌هایی آکادمیک در معرفی نظریه‌ی سینمایی شهید آوینی.
او در این نظریه که عمدتاً در مقالات مجلدات سه‌گانه‌ی آینه جادو منتشر شده یک نظام یا سیستم و یا به اصطلاح امروزی‌تر، یک دستگاه معرفتی را معرفی و مطرح می‌کند که از دیدگاه او رسانه و به‌گونه‌ی برجسته‌تری سینما و فیلم تأثیر و کارکرد خود را در چهارچوب این دستگاه اعمال می‌کنند.
البته چهارچوب‌های نظری شهید آوینی را درباره‌ی رسانه به طور اعم باید در دیگر کتاب‌های او مانند توسعه و مبانی تمدن غرب و رستاخیز جان جست‌وجو کرد.
اما آنچه در آینه جادو و به خصوص در یکی دو مقاله‌ی مشخص آمده، با آن که اصولاً به سینما مربوط می‌شود، به قلمرو عمومی رسانه نیز قابل تعمیم است.
همین تعمیم‌پذیری به رشته‌ها یا «دیسیپلین»های علمی مجاور (در اینجا تلویزیون و دیگر رسانه‌ها) یکی از محک‌هایی است که استحکام یک نظریه را به اثبات می‌رساند و به آن جنبه و وجهه‌ی «علمی» می‌دهد.
اما آنچه کار پژوهشگران را مشکل و شاید هم جذاب‌تر می‌کند، این است که شهید آوینی به هر علت و از جمله به علت اشتغالات متعدد از جمله فیملسازی، روزنامه‌نگاری و فعالیت‌های اجتماعی،گرچه نظریه‌ی خود را به تفصیل و با شرح جزئیات مفصل بیان کرده اما فرصت قرار دادن آن را در یک چهارچوب مدرسی یا آکادمیک نداشته است.
در دسترس نبودن این نظریه، مثلاً به صورت یک کتاب درسی، باعث شده است تا با وجود همه‌ی علاقه‌مندی‌ای که نسبت به آثار و شخصیت شهید آوینی وجود دارد، صدها دانشجوی سینما و رسانه در ایران از آشنایی صحیح با افکار او محروم بمانند، حال آنکه افکار نظریه‌پردازان خارجی سال‌هاست که به صورت مدون و به شکل‌های متنوع و قابل استفاده در دسترس دانشجویان ایرانی سینما و مورد استفاده‌ی آن‌هاست.
مطالعه‌ی دقیق مجلدات آینه جادو و به خصوص مقالاتی مانند «تأملاتی درباره سینما» در جلد اول، و «سینما، مخاطب» و «سینما و مردم» در جلد سوم چهارچوب اولیه برای دستیابی به نظریه‌ی سینمایی شهید آوینی را فراهم می‌آورد.
با این حال برای درک فضای ذهنی حاکم بر سال‌هایی که این نگره شکل نهایی خود را پیدا کرد، مراجعه به دیگر آرای نویسنده در کتاب‌های دیگر ضروری است.
نکته‌ای نیست که یک دانشجو یا پژوهنده‌ی علاقه‌مند بخواهد درباره‌ی نظام فکری، جهان‌بینی، بنیان‌های عقیدتی و الگوهای درک فیلم در مجموعه آثار شهید آوینی پیدا کند و نتواند.
درباره‌ی ابعاد شخصیتی نویسنده نیز، که بیان نظریه بدون آن امری ناتمام خواهد بود، مقالات متعدد در کتاب‌ها، آرشیو نشریات و پایگاه‌های اینترنتی و به‌خصوص سایت رسمی شهید آوینی در دسترس است.
شاید یکی از بهترین کارهایی که استادان و دانشجویان سینما به‌خصوص در دوره‌ی کارشناسی ارشد می‌توانند در این زمینه بکنند، تهیه‌ی پایان‌نامه‌هایی با موضوع چهارچوب‌های فنی، فکری، سیاسی، مذهبی، اقتصادی و هنری نگره‌ی سینمایی شهید سیدمرتضی آوینی و به عبارتی نظریه‌ی ایرانی سینماست.
اگر در هر نیمسال تنها چهار دانشجوی فوق‌لیسانس به تنهایی یا به طور مشترک به بررسی و تدوین این نظریه بپردازند، در کمتر از پنج سال حجم مناسبی از اطلاعات و نظرات برای تألیف نهایی نظریه‌ی نمونه در دسترس خواهد بود و این افتخار طبیعتاً موجب سربلندی استادان و دانشجویانی خواهد شد که در شکل دادن به نخستین نظریه‌ی علمی ایرانی درباره‌ی سینما سهم داشته‌اند.
در مقالات آینه جادو شهید آوینی گاه مطالبی را حتی به صورت پرسش و پاسخ مطرح کرده و در واقع راهنمای آسانی برای دانشجویان پژوهنده فراهم آورده است.
نمونه‌ی این پرسش‌ها در جلد سوم به صورت «سینما چیست؟» و در جلد اول به صورت تعریف سینما دستگاه فکری مؤلف را با تفصیل و جزئیات روشنگر بیان می‌کند.
مهم‌تر از آن، دیدگاه او نسبت به جهان است که سینما نیز جزئی از آن است.
شکوه ایمان نویسنده و حس ارزشمند تداوم و انسجامی که در اندیشه‌های اوست در هر منظری که از جهان ارائه می‌کند، پنجره‌ای نیز رو به آسمان نشان می‌دهد.
در سرتاسر این سه جلد کتاب، یافتن تصویری از جهان بی‌روزن و بی‌راه نجات امکان‌پذیر نیست.
این شاید مهم‌ترین کلید درک دیدگاه او درباره‌ی سینما و جهان باشد.
از همین روست که شهید آوینی در بیان نظریه‌ی خود همواره و در تک‌تک فصل‌های کتاب، هم مسئله را نشان می‌دهد و هم راه‌حل را.
هم جهان موجود و سینمای موجود را نقد می‌کند و هم جهان مطلوب را (از همان روزن) و هم سینمای مطلوب را از صافی سنجش و اندیشه‌ی خود رونمایی می‌کند.
نظرات او درباره‌ی سینمای ایرانی آن‌گونه که در این مجلدات مطرح شده، در همین چهارچوب می‌گنجد.
شاید یک الگوی پیشنهادی ساده را برای رسیدن به روایتی از نظریه‌ی سینمایی شهید آوینی بتوان به طور خلاصه در فصل‌های زیر شکل داد:
الف. سیمای نگره‌پرداز
ـ تصویری از جهان و محیط پیرامون نویسنده در دوران زندگی او (فشرده‌ی تحولات سیاسی و اوضاع اقتصادی ـ اجتماعی روزگاری که نویسنده در آن زیسته و آثار خود را پدید آورده است)
ـ تصویری از جهان (آن‌گونه که نویسنده جهان را می‌بیند)
ـ ریشه‌های فکری او (آنچه به آن اعتقاد داشت و شخصیت‌هایی که می‌ستود)
ـ معرفی مجموعه آثار (نوشته‌ها و فیلم‌ها)
ب. شمای نگره
ـ تعریف او از سینما
ـ دیدگاه‌ها در مورد سینمای موجود و منظر اقتصادی او نسبت به آن
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی کارکردهای سینما
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی مخاطب
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی تکنیک
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی جذابیت‌ها و اثرگذاری سینما
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی نظام عقیدتی و سینما
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی اقتصاد و سینما
ـ دیدگاه‌ها درباره‌ی تأثیر سیاست بر سینما
ـ جمع‌بندی دیدگاه‌ها برای دستیابی به پاسخی در برابر پرسش خود او: «سینما چیست؟»
ج. مطالعه‌ی مصداقی
ـ نظرات در مورد سینمای بومی / ملی برای درک و دستیابی به تداوم و انسجام نظری آرای نگره‌پرداز و تطبیق مدل و الگوی نظری و کارآمدی آن درباره‌ی سینمای بومی / ملی ایران
ـ گمانه‌زنی درباره‌ی آینده‌ی نظریه از راه بررسی امکان انطباق‌‌پذیری نگره بر روند اصلاح مشکلات سینمای بومی / ملی ایران از طریق گفت‌وگو با فیلمسازان، منتقدان و مسئولان صنعت فیلم.
پیشنهاد فنی برای کسانی که تجربه‌ی کمتری در نوشتن این نوع متون دارند، این است که ۱۰ درصد از کل رساله به فصل «الف»، ۶۰ تا ۷۰ درصد به فصل «ب» و ۲۰ تا ۳۰ درصد به فصل «ج» اختصاص داده شود.
با توجه به حجم عظیم آثار، برای رعایت اختصار و در عین حال حفظ تمامی ساختار و ویژگی‌های نظریه و همچنین برای ایجاد نظم فکری و تألیفی برای دانشجویان پژوهنده، پیشنهاد اجرایی این است که برای تهیه‌ی نسخه‌ی اولیه، از نرم‌افزار یا الگوی نگارشی نرم‌افزار پاورپوینت یا نمونه‌ی مشابه و رایگان آن یعنی نرم‌افزار ارائه‌ی مطالب بسته‌ی نرم‌افزاری اپن آفیس استفاده شود.
این نرم‌افزارها یا استفاده از الگوی آن‌ها برای کسانی که مطالب خود را با استفاده از قلم و کاغذ می‌نویسند، امکان دسته‌بندی مطالب و اطلاعات را میسر می‌سازند و مطالب پیچیده را برای خوانندگان با سهولت بیشتری قابل فهم می‌کنند.
این دعوتی است به نوشتن.
امیدوارم رساله‌هایی که پژوهشگران درباره‌ی نظریه‌ی سینمایی شهید آوینی فراهم می‌آورند، به عده‌ی بیشتری از جوانان امروز و نسل آینده امکان دهد تا از پنجره‌ای که او به سوی آسمان گشود به حقیقتی بنگرند که بزرگ‌تر، ژرف‌تر و روشن‌تر از کهکشان‌هاست.
پی‌نوشت:
در این نوشته جز معرفی برخی فصل‌های کتاب و به خصوص مقاله‌ی بی‌نظیر «تأملاتی درباره سینما» از نقل‌قول دقیق پرهیز کرده‌ام، چراکه می‌دانم مطالب دیگری همراه با آن منتشر خواهد شد که نیاز به نقل قول را مرتفع می‌کند. همچنین خواننده‌ی محترم را به مجموعه آثار شهید آوینی که نشر واحه منتشر کرده ارجاع می‌دهم.
مؤسسه شهید سید مرتضی آوینی زیر نظر خانواده ایشان اداره می‌شود و با مؤسسه‌ای که تا سال ۹۷ با این عنوان فعالیت داشت و اکنون به مؤسسه اندیشه شهید آوینی تغییر نام داده، هیچ ارتباطی نداشته و ندارد.
تمامی حقوق این سایت متعلق به مؤسسه سیدمرتضی آوینی است
